«Epitome historiae sacrae», de Lhomond

Epitome historiae sacrae es una obra publicada por Charles François Lhomond (o L’Homond) en 1784. Es, grosso modo, un resumen del Antiguo Testamento en un latín bastante accesible. Analizaremos sintácticamente, comentaremos y traduciremos cada uno de los capítulos.

1. Dios crea el mundo en seis días

Deus creavit caelum et terram intra sex dies.

Primo die fecit lucem. Secundo die, fecit firmamentum, quod vocavit caelum.

Tertio die coegit aquas in unum locum, et eduxit e terra plantas et arbores.

Quarto die fecit solem et lunam, et stellas.

Quinto die, aves quae volitant in aere, et pisces qui natant in aquis.

Sexto die fecit omnia animantia, postremo hominem, et quievit die septimo.

2. Dios forma el cuerpo de Adán con barro

Deus finxit corpus hominis e limo terrae; dedit illi animam viventem; fecit illum ad similitudinem suam, et nominavit illum Adamum.

Deinde immisit soporem in Adamum et detraxit unam e costis eius dormientis.

Ex ea formavit mulierem, quam dedit sociam Adamo, sicque instituit matrimonium.
Nomen primae mulieris fuit Eva.

3. Dios pone al hombre en el paraíso terrenal

Deus posuit Adamum et Evam in horto amoenissimo, qui solet appellari Paradisus terrestris.

Ingens fluvius irrigabat hortum: erant ibi omnes arbores jucundae adspectu, et fructus gustu suaves.

Inter eas arbor scientiae boni et mali.

Deus dixit homini: utere fructibus omnium arborum Paradisi, praeter fructum arboris scientiae boni et mali; nam si comedas illum fructum, morieris.

4. Adán y Eva desobedecen a Dios

Serpens, qui erat callidissimum omnium animantium, dixit mulieri: cur non comedis fructum istius arboris?

Mulier respondit: Deus id prohibuit. Si tetigerimus illum, moriemur.

Minime, inquit serpens: non moriemini; sed eritis similes Deo, scientes bonum et malum.

Mulier, decepta his verbis, decerpsit fructum et comedit; deinde obtulit viro, qui pariter comedit.

5. Adán y Eva se esconden y se disculpan

Adamus, fugiens conspectum Dei, se abscondit.

Deus vocavit illum: Adame, Adame.

Qui respondit: timui conspectum tuum, et abscondi me.

Cur times, inquit Deus, nisi quia comedisti fructum vetitum?

Adamus respondit: mulier, quam dedisti mihi sociam, porrexit mihi fructum istum, ut ederem.

Dominus dixit mulieri: cur fecisti hoc? Quae respondit: serpens me decepit.

6. Dios maldice a la serpiente y promete venganza

Dominus dixit serpenti: quia decepisti mulierem, eris odiosus et exsecratus inter omnia animantia; reptabis super pectus, et comedes terram.

Inimicitiae erunt inter te et mulierem; ipsa olim conteret caput tuum.

Dixit etiam mulieri: afficiam te multis malis; paries liberos in dolore, et eris in potestate viri.

7. Adán es expulsado del paraíso terrenal

Deinde Deus dixit Adamo: quia gessisti morem uxori tuae, habebis terram infestam; ea fundet tibi spinas et carduos.

Quaeres ex ea victum cum multo labore, donec abeas in terram, e qua ortus es.

Tum eiecit Adamum et Evam ex horto, ut ille coleret terram, et collocavit Angelum, qui praeferebat manu gladium igneum, ut custodiret aditum Paradisi.

8. Caín y Abel, hijos de Adán

Adamus habuit multos liberos, inter quos Caïnus et Abel numerantur; hic fuit pastor, ille agricola.

Uterque obtulit dona Domino: Caïnus quidem fructus terrae; Abel autem, oves egregias.

Dona Abelis placuerunt deo, non autem dona Caïni; quod Caïnus aegre tulit.

Dominus dixit Caïno: cur invides fratri? Si recte facies, recipies mercedem; sin autem male, lues poenam peccati.

9. Abel, muerto por Caín

Caïnus non paruit Deo monenti; dissimulans iram, dixit fratri suo: Age, eamus deambulatum.

Itaque una ambo abierunt foras, et quum essent in agro, Caïnus irruit in Abelem, et interfecit illum.

Deus dixit Caïno: ubi est tuus frater? Caïnus respondit: nescio; num ego sum custos fratris mei?

10. Castigo de Caín

Deus dixit Caïno: Caïne, quid fecisti? Sanguis fratris tui, quem ipse fudisti manu tua, clamat ad me.

Infesta tibi erit terra, quae bibit sanguinem Abelis; quum colueris eam longo et duro labore, nullos feret fructus. Eris vagus in orbe terrarum.

Caïnus, desperans veniam, fugit.

11. Construcción del arca

Postquam numerus hominum crevit, omnia vitia invaluere. Quare offensus Deus statuit perdere hominum genus diluvio.

Attamen pepercit Noëmo et liberis ejus, qui colebant virtutem.

Noëmus, admonitus a Deo, exstruxit ingentem arcam in modum navis; linivit eam bitumine, et in eam induxit par unum omnium avium et animantium.

12. Diluvio, año del mundo 1656

Postquam Noëmus ipse ingressus est in arcam cum conjuge, tribus filiis et totidem nuribus, aquae maris et omnium fontium eruperunt.

Simul pluvia ingens cecidit per quadraginta dies et totidem noctes.

Aqua operuit universam terram, ita ut superaret quindecim cubitis altissimos montes.

Omnia absumpta sunt diluvio; arca autem sublevata aquis fluitabat in alto.

13. Fin del diluvio

Deus immisit ventum vehementem, et sensim aquae imminutae sunt.

Tandem mense undecimo postquam diluvium coeperat, Noemus aperuit fenestram arcae, et emisit corvum, qui non est reversus.

Deinde emisit columbam. Quum ea non invenisset locum ubi poneret pedem, reversa est ad Noëmum, qui extendit manum, et intulit eam in arcam.

Columba rursum emissa attulit in ore suo ramum olivae virentis, quo finis diluvii significabatur.

14. Noé sale del arca

Noëmus egressus est ex arca, postquam ibi inclusus fuerat per annum totum ipse et familia ejus: eduxit secum aves ceteraque animantia.

Tum erexit altare, et obtulit sacrificium Domino. Deus dixit illi: non delebo deinceps genus hominum: ponam arcum meum in nubibus, et erit signum foederis quod facio vobiscum.

Quum obduxero nubes caelo, arcus meus apparebit, et recordabor foederis mei, nec unquam diluvium erit ad perdendum orbem terrarum.

15. Corrupción del género humano

Omnes gentes propagatae sunt a filiis Noëmi. Semus incoluit Asiam; Chamus, Africam; Japhetus, Europam.

Poena diluvii non deterruit homines a vitiis, sed brevi facti sunt pejores quam prius.

Obliti sunt Dei creatoris; adorabant solem et lunam; non verebantur parentes; dicebant mendacium; faciebant fraudem, furtum, homicidium; uno verbo, se contaminabant omnibus flagitiis.

16. Vocación de Abraham, año del mundo 2083

Quidam tamen sancti viri coluerunt veram religionem et virtutem: inter quos fuit Abrahamus e genere Semi.

Deus fecit foedus cum illo his verbis: exi e domo paterna, desere patriam, et pete regionem quam daturus sum posteris tuis: augebo te prole numerosa; eris pater multarum gentium, ac per te omnes orbis nationes erunt bonis cumulatae. Adspice caelum; dinumera stellas, si potes; tua progenies eas aequabit numero.

17. Nacimiento de Isaac

Abrahamus iam senuerat, et Sara eius uxor erat sterilis.

Quibus tamen Deus promisit filium ex eis nasciturum.

Habebis, inquit, filium ex Sara coniuge tua.

Quod audiens Sara risit, nec statim adhibuit fidem promissis Dei, et idcirco reprehensa est a Deo.

Abrahamus autem credidit deo pollicenti.

Et vero, uno post anno, filius natus est Abrahamo, qui vocavit eum Isaacum.

18. Abraham se prepara para inmolar a su hijo

Postquam Isaacus adolevit, deus tentans fidem Abrahami, dixit illi: Abrahame, tolle filium tuum unicum quem amas, et immola eum mihi in monte quem ostendam tibi.

Abrahamus non dubitavit parere Deo iubenti: imposuit ligna Isaaco; ipse vero portabat ignem et gladium.

Quum iter facerent simul, Isaacus dixit patri: mi pater, ecce ligna; sed ubinam est hostia immolanda? Cui Abrahamus: Deus, inquit, sibi providebit hostiam, fili mi.

19. Dios detiene la mano de Abraham

Ubi pervenerunt ambo in locum designatum, Abrahamus exstruxit aram, disposuit ligna, alligavit Isaacum super struem lignorum, deinde arripuit gladium.

Tum angelus clamavit de caelo: Abrahame, contine manum tuam; ne noceas puero. Iam fides tua mihi perspecta est, quum non peperceris filio tuo unico; et ego favebo tibi; remunerabo splendide fidem tuam.

Abrahamus respexit, et vidit arietem haerentem cornibus inter vepres, quem immolavit loco filii.

20. Eliezer, siervo de Abraham, va a buscar una esposa a Isaac

Postea Abrahamus misit servum suum Eliezerem ad cognatos suos qui erant in Mesopotamia, ut inde adduceret uxorem filio suo Isaaco.

Eliezer sumpsit decem camelos domini sui, et profectus est, portans secum munera magnifica, quibus donaret puellam destinatam Isaaco et eius parentes.

Ubi pervenit in Mesopotamiam, constitit cum camelis prope puteum aquae ad vesperum, quo tempore mulieres solebant convenire ad hauriendam aquam.

21. Eliezer pide a Dios que le muestre a la esposa destinada a Isaac

Eliezer oravit Deum his verbis: Domine, Deus Abrahami, fac ut puella quae dabit potum mihi petenti, ea sit quam Isaaco destinas.

Ecce statim Rebecca, virgo eximia pulchritudine, prodiit, gerens urnam humeris; quae descendit ad puteum, et implevit urnam.

Tunc Eliezer progressus obviam puellae: da, inquit, potum mihi. Cui Rebecca: bibe, ait, domine mi; et simul demisit urnam.

Quum ille bibisset, Rebecca obtulit etiam aquam camelis. Hoc indicio cognovit Eliezer quod scire cupiebat.

22. Eliezer pregunta a Rebeca por su familia

Eliezer protulit inaures aureas et armillas, quas dedit Rebeccae. Tum interrogavit illam cuius esset filia, num in domo patris esset locus ad commorandum.

Cui Rebecca respondit: ego sum filia Bathuelis: avus meus est frater Abrahami. Est domi locus ad commorandum amplissmus; est etiam plurimum foeni et palearum ad usum camelorum.

Quod audiens Eliezer egit gratias Deo, qui tribuisset iter prosperum sibi.

23. Eliezer es recibido en casa de Betuel, sobrino de Abraham

Rebecca properavit domum, et narravit matri suae ea quae sibi contigerant.

Labanus, frater Rebeccae, quum audivisset sororem narrantem, adiit hominem, qui stabat ad fontem cum camelis, et compellans eum: ingredere, inquit, domine mi. Cur stas foris? Paravi hospitium tibi et locum camelis.

Dein deduxit eum domum, eique cibum apposuit.

24. Acuerdo respecto a Rebeca

Continuo Eliezer exposuit parentibus Rebeccae causam itineris suscepti, rogavitque ut annuerent postulationi suae.

Qui responderunt: ita voluntas Dei fert; nec possumus Deo obsistere. En Rebecca: proficiscatur tecum, nuptura Isaaco.

Tum Eliezer deprompsit vasa aurea et argentea, vestesque pretiosas, quas dedit Rebeccae; obtulit etiam munera matri eius et fratri, et inierunt convivium.

25. Marcha de Rebeca

Postridie Eliezer surgens mane, dixit parentibus Rebeccae: Herus meus me exspectat; dimittite me, ut redeam ad illum.

Qui responderunt: vocemus puellam, et percontemur eius sententiam.

Quum Rebecca venisset, sciscitati sunt an vellet discedere cum homine. Volo, inquit illa.

Dimiserunt ergo Rebeccam et nutricem illius, precantes ei omnia prospera.

26. Matrimonio de Isaac

Isaacus forte tunc deambulabat rure; vidit camelos venientes. Simul Rebecca, conspicata virum deambulantem, desiluit e camelo, et interrogavit Eliezerem: quis est ille vir?

Eliezer respondit: ipse est herus meus. Illa statim operuit se pallio.

Eliezer narravit Isaaco omnia quae fecerat.

Isaacus introduxit Rebeccam in tabernaculum matris suae, et lenitus est dolor quem capiebat ex morte matris.

27. Esaú vende su primogenitura a Jacob

Rebecca edidit uno partu duos filios, Esaüm et Iacobum. Qui prior editus est pilosus erat, alter vero lenis. Ille fuit venator strenuus, hic autem placidus et simplex moribus.

Quadam die, quum Iacobus sibi paravisset pulmentum ex lentibus, venit Esaüs fessis de via, et dixit fratri: da mihi hoc pulmentum; nam redeo rure exanimatus lassitudine.

Cui Iacobus: dabo, si concedas mihi ius primogeniti.

Faciam libenter, inquit Esaüs. Iura ergo, ait Iacobus.

Esaüs iuravit et vendidit ius suum.

28. Isaac envía a Esaú de caza

Isaacus, qui delectabatur venatione, amabat Esaüm; Iacobus vero erat carior Rebeccae.

Quum Isaacus iam senuisset, et factus esset caecus, vocavit Esaüm: sumito, inquit pharetram, arcum et sagittas; affer mihi et para de venatione pulmentum, ut comedam et apprecer tibi fausta omnia, antequam moriar.

Esaüs itaque profectus est venatum.

29. Rebeca aconseja a Jacob que prevenga a Esaú

Rebecca audierat Isaacum loquentem; vocavit Iacobum, et: afferto, inquit, mihi duos haedos opimos; conficiam pulmentum, quo pater tuus valde delectatur. Appones ei cibum, et bene precabitur tibi.

Iacobus respondit: ego non ausim id facere, mater. Esaüs est pilosus, ego sum lenis; si pater me attrectaverit, succensebit mihi. Ita indignatio patris et damnum mihi evenient pro eius benevolentia.

30. Rebecca hace de comer a Isaac

Rebecca institit: ne timeas, inquit, fili mi. Si quid adversi inde sequatur, id totum sumo mihi. Tu vero ne dubites facere quod iussus es.

Itaque Iacobus abiit, et attulit matri duos haedos. Illa paravit seni cibum quem noverat suavem esse palato eius.

Deinde induit Iacobum vestibus fratris; aptavit pellem haedi manibus eius et collo.

Tum: adi, inquit, patrem tuum, et offer illi escam quam appetit.

31. Isaac bendice a Jacob en vez de a Esaú

Iacobus attulit patri suo escam paratam a matre.

Cui Isaacus dixit: «Quisnam es tu?».

Iacobus respondit: «Ego sum Esaus primogenitus tuus; feci quod iussisti. Surge, et comede de venatione mea».

«Quomodo», ait Isaacus, «potuisti invenire tam cito?».

«Inveni, pater, Deus ita voluit».

Isaacus rursum: «Tunc es Esaus priogenitus meus? Accede propius, ut attrectem te».

Ille accessit ad patrem, qui dixit: «Vox quidem est Iacobi, sed manus sunt Esai».

32. Esaú vuelve y se presenta ante Isaac

Isaacus amplexatus Iacobum anteposuit eum fratri et tribuit illi omnia bona primogeniti.

Non multo post Esaus rediit a venatione, et ipse obtulit patri pulmentum quod paraverat.

Cui Isaacus mirans dixit: «Quis est ergo ille, qui modo attulit mihi cibum, et cui apprecatus sum omnia fausta, tanquam primogenito?».

Quod audiens Esaus edidit magnum clamorem, et implevit domum lamentis.

33. Sale Jacob de casa de sus padres

Esaus ardens ira minabatur morte Iacobo.

Quare Rebecca mater timens dilecto filio suo: «Fuge», inquit, «fili mi; abi ad Labanum avunculum tuum, et commorare apud eum donec ira fratris tui defervescat».

Iacobus dimissus a patre et matre, profectus est in Mesopotamiam.

Iter faciens pervenit ad quemdam locum, ubi fessus de via pernoctavit: supposuit lapidem capiti suo, et obdormivit.

34. Visión de Jacob

Iacobus vidit in somnis scalam, quae innixa terrae pertingebat ad caelum, atque Angelos Dei ascendentes et descendentes.

Audivit Dominum dicentem sibi: «Ego sum Deus patris tui; dabo tibi et posteris tuis terram, cui incubas: noli timere, ego favebo tibi; ero custos tuus, quocumque perrexeris, et reducam te in patriam, ac per te omnes nationes orbis erunt bonis cumulatae».

Iacobus expergefactus adoravit Dominum.

35. Jacob llega a Mesopotamia

Iacobus iter persecutus pervenit in Mesopotamiam: vidit tres pecorum greges prope puteum cubantes; nam ex eo puteo greges solebant adaquari.

Os putei claudebatur ingenti lapide.

Iacobus accessit illuc, et dixit pastoribus: «Fratres, unde estis?».

Qui responderunt: «Ex urbe Haran».

Quos interrogavit iterum: «Nostisne Labanum?».

Dixerunt: «Novimus».

«Valetne?».

«Valet», inquiunt. «Ecce Rachel filia eius venit cum grege suo».

36. Labán lo recibe bien

Dum Iacobus loqueretur cum pastoribus, Rachel filia Labani venit cum pecore paterno, nam ipsa pascebat gregem.

Confestim Iacobus videns cognatam suam amovit lapidem ab ore putei.

«Ego sum», inquit, «filius Rebeccae», et osculatus est eam.

Rachel festinans nuntiavit patri suo, qui agnovit filium sororis suae, deditque ei Rachelem in matrimonium.

37. Jacob vuelve a su patria

Iacobus diu commoratus est apud Labanum: interea mire auxit rem suam, et factus est dives.

Longo post tempore admonitus a Deo rediit in patriam suam.

Extimescebat iram fratris sui. Ut placaret animum eius, praemisit ad eum nuntios, qui offerrent ei munera.

Esaus mitigatus occurrit obviam Iacobo advenienti; insiluit in collum eius, flensque osculatus est eum, nec quidquam illi nocuit.

38. Hijos de Jacob: José es el predilecto

Iacobus habuit duodecim filios, inter quos erat Iosephus. Hunc pater amabat prae ceteris, quia senex genuerat eum.

Dederat illi tunicam textam e filis varii coloris. Quam ob causam Iosephus erat invisus suis fratribus, praesertim postquam narravisset eis duplex somnium, quo futura eius magnitudo portendebatur.

Oderant illum tantopere, ut non possent cum eo loqui.

39. Sueños de José

Haec erant porro Iosephi somnia. «Ligabamus», inquit, «simul manipulos in agro. Ecce manipulus meus surgebat et stabat rectus; vestri autem manipuli circumstantes venerabantur meum. Postea vidi in somnis solem, lunam, et undecim stellas adorantes me».

Cui fratres responderunt: «Quorsum spectant ista somnia? Num tu eris rex noster? Num subiciemur ditioni tuae?».

Fratres igitur invidebant ei, at pater rem tacitus considerabat.

40. Sus hermanos tratan de matarlo

Quadam die cum fratres Iosephi pascerent greges procul, ipse remanserat domi.

Iacobus misit eum ad fratres, ut sciret quomodo se haberent.

Qui videntes Iosephum venientem consilium ceperunt illius occidendi.

«Ecce», inquiebant, «somniator venit. Occidamus illum et proiciamus in puteum; dicemus patri: «fera devoravit Iosephum». Tunc apparebit quid sua illi prosint somnia».

41. El mayor de ellos quiere salvarlo

Ruben, qui erat natu maximus, deterrebat fratres a tanto scelere: «Nolite», inquiebat, «interficere puerum; est enim frater noster: dimittite eum potius in hanc foveam».

Habebat in animo liberare Iosephum ex eorum manibus, et illum extrahere e fovea atque ad patrem reducere.

Re ipsa his verbis deducti sunt ad mitius consilium.

42. Sus hermanos lo venden a unos mercaderes

Ubi Iosephus pervenit ad fratres suos, detraxerunt ei tunicam, qua indutus erat, et detruserunt eum in foveam.

Deinde cum consedissent ad sumendum cibum, conspexerunt mercatores, qui petebant Aegyptum cum camelis portantibus varia aromata.

Venit illis in mentem Iosephum vendere illis mercatoribus.

Qui emerunt Iosephum, eumque duxerunt in Aegyptum.

43. Envían a su padre el vestido de José manchado con la sangre de un cabrito

Tunc fratres Iosephi tinxerunt tunicam eius sanguine haedi, quem occiderant, et miserunt eam ad patrem cum his verbis: «Vide an tunica filii tui sit».

Quam cum agnovisset, pater exclamavit: «Tunica filii mei est: fera pessima devoravit Iosephum».

Deinde scidit vestem, et induit cilicium.

Omnes liberi eius convenerunt, ut lenirent dolorem patris; sed Iacobus noluit accipere consolationem, dixitque: «Ego descendam maerens cum filio meo in sepulcrum».

44. Putifar compra a José

Putiphar Aegyptius emit Iosephum a mercatoribus.

Deus autem favit Putiphari causa Iosephi: omnia ei prospere succedebant.

Quam ob rem Iosephus benigne habitus est ab ero, qui praefecit eum domui suae.

Iosephus ergo administrabat rem familiarem Putipharis: omnia fiebant ad nutum eius, nec Putiphar ullius negotii curam gerebat.

45. José es acusado y metido en la cárcel

Iosephus erat insigni et pulchra facie. Uxor Putipharis eum pelliciebat ad flagitium. Iosephus autem nolebat assentiri improbae mulieri.

Quadam die mulier apprehendit oram pallii eius; at Iosephus reliquit pallium in manibus eius et fugit.

Mulier irata inclamavit servos, et Iosephum accusavit apud virum, qui nimium credulus coniecit Iosephum in carcerem.

46. Sueños de dos criados del faraón que estaban presos con José

Erant in eodem carcere duo ministri regis Pharaonis; alter praeerat pincernis, alter pistoribus.

Utrique obvenit divinitus somnium eadem nocte.

Ad quos cum venisset Iosephus mane, et animadvertisset eos tristiores solito, interrogavit quaenam esset maestitiae causa.

Qui responderunt: «Obvenit nobis somnium, nec quisquam est, qui illud nobis interpretetur».

«Nonne», inquit Iosephus, «Dei solius est praenoscere res futuras? Narrate mihi somnia vestra».

47. José explica el sueño del copero

Tum prior sic exposuit Iosepho somnium suum: «Vidi in quiete vitem, in qua erant tres palmites: ea paulatim protulit gemmas, deinde flores eruperunt, ac denique uvae maturescebant. Ego exprimebam uvas in scyphum Pharaonis, eique porrigebam».

«Esto bono animo», inquit Iosephus: «post tres dies Pharao te restituet in gradum pristinum. Te rogo ut memineris mei».

48. A continuación explica el del panadero

Alter quoque narravit somnium suum Iosepho: «Gestabam in capite tria canistra, in quibus erant cibi, quos pistores solent conficere. Ecce autem aves circumvolitabant, et cibos illos comedebant».

Cui Iosephus: «Haec est interpretatio istius somnii: tria canistra sunt tres dies, quibus elapsis, Pharao te feriet securi, et affiget te ad palum, ubi aves pascentur carne tua».

49. Se cumplen los dos sueños

Die tertio, qui dies natalis Pharaonis erat, splendidum convivium parandum fuit.

Tunc rex meminit ministrorum suorum, qui erant in carcere.

Restituit praefecto pincernarum munus suum; alterum vero securi percussum suspendit ad palum. Ita res somnium comprobavit.

Tamen praefectus pincernarum oblitus est Iosephi, nec illius in se meriti recordatus est.

50. Sueños del faraón

Post biennium rex ipse habuit somnium. Videbatur sibi adstare Nilo flumini; et ecce emergebant de flumine septem vaccae pingues, quae pascebantur in palude.

Deinde septem aliae vaccae macilentae exierunt ex eodem flumine, quae devoraverunt priores.

Pharao experrectus rursum dormivit et alterum habuit somnium.

Septem spicae plenae enascebantur in uno culmo, aliaeque totidem exiles succrescebant, et spicas plenas consumebant.

51. El copero mayor expone al faraón la habilidad de José para interpretar los sueños

Ubi illuxit, Pharao perturbatus convocavit omnes coniectores Aegypti, et narravit illis somnium; at nemo poterat illud interpretari.

Tunc praefectus pincernarum dixit regi: «Confiteor peccatum meum. Cum ego et praefectus pistorum essemus in carcere, uterque somniavimus eadem nocte. Erat ibi puer Hebraeus, qui nobis sapienter interpretatus est somnia, res enim interpretationem comprobavit».

52. José interpreta los sueños del faraón

Rex arcessivit Iosephum, eique narravit utrumque somnium.

Tunc Iosephus pharaoni: «Duplex», inquit, «somnium unam atque eadem rem significat. Septem vaccae pingues et septem spicae plenae sunt septem anni ubertatis mox venturae; septem vero vaccae macilentae, et septem spicae exiles sunt totidem anni famis, quae ubertatem secutura est. Itaque, rex, praefice toti Aegypto virum sapientem et industrium, qui partem frugum recondat in horreis publicis, servetque diligenter in subsidium famis secuturae».

53. El faraón le encarga el gobierno del reino

Regi placuit consilium, quare dixit Iosepho: «Num quisquam est in Aegypto te sapientior? Nemo certe fungetur melius illo munere. En tibi trado curam regni mei».

Tum detraxit e manu sua anulum et Iosephi digito inseruit; induit illum veste byssina, collo torquem aureum circumdedit, eumque in curru suo secum collocavit.

Iosephus erat triginta annos natus, cum summam potestatem a rege accepit.

54. José hace grandes almacenes de trigo

Iosephus perlustravit omnes Aegypti regiones, et per septem annos ubertatis congessit maximam frumenti copiam.

Secuta est inopia septem annorum, et in orbe universo fames ingravescebat.

Tum Aegyptii, quos premebat egestas, adierunt regem postulantes cibum. Quos pharao remittebat ad Iosephum.

Hic autem aperuit horrea, et Aegyptiis frumenta vendidit.

55. Jacob envía a sus hijos a Egipto a comprar trigo y Benjamín se queda con él

Ex aliis quoque regionibus conveniebatur in Aegyptum ad emendam annonam.

Eadem necessitate compulsus Iacobus misit illuc filios suos.

Itaque profecti sunt fratres Iosephi; sed pater retinuit domi natu minimum, qui vocabatur Beniaminus. Timebat enim, ne quid mali ei accideret in itinere.

Beniaminus ex eadem matre natus erat qua Iosephus, ideoque ei longe carior erat quam ceteri fratres.

56. José da a entender que los tiene por espías

Decem fratres, ubi in conspectum Iosephi venerunt, eum proni venerati sunt.

Agnovit eos Iosephus, nec ipse est cognitus ab eis. Noluit indicare statim quis esset, sed eos interrogavit tanquam alienos: «Unde venitis, et quo consilio?».

Qui responderunt: «Profecti sumus e regione Chanaan, ut emamus frumentum».

«Non est ita», inquit Iosephus, «sed venitis huc animo hostili: vultis explorare nostras urbes et loca Aegypti parum munita».

At illi: «Minime», inquiunt: «nihil mali meditamur; duodecim fratres sumus, minimus retentus est domi a patre; alius vero non superest».

57. José manda que uno de ellos se quede de rehén hasta que traigan a Benjamín

Illud Iosephum angebat, quod Beniaminus cum ceteris non aderat.

Quare dixit eis: «Experiar an verum dixeritis: maneat unus ex vobis obses apud me, dum adducatur huc frater vester minimus; ceteri abite cum frumento».

Tunc coeperunt inter se dicere: «Merito haec patimur; crudeles fuimus in fratrem nostrum, nunc poenam hius sceleris luimus».

Putabant haec verba non intellegi a Iosepho, quia per interpretem cum eis loquebatur. Ipse autem avertit se parumper, et flevit.

58. Vuelven a su casa los hermanos de José

Iosephus iussit fratrum saccos impleri tritico, et pecuniam, quam attulerant, reponi in ore saccorum; addidit insuper cibaria in viam.

Deinde dimisit eos, praeter Simeonem, quem retinuit obsidem. Itaque profecti sunt fratres Iosephi, et cum venissent ad patrem, narraverunt ei omnia, quae sibi acciderant.

Cum aperuissent saccos, ut effunderent frumenta, mirantes reperuerunt pecuniam.

59. Jacob no quiere que salga Benjamín

Iacobus, ut audivit Beniaminum arcessi a praefecto Aegypti, cum gemitu questus est:

«Orbum me liberis fecistis; Iosephus mortuus est, Simeon retentus est in Aegypto. Beniaminum vultis abducere. Haec omnia mala in me recidunt; non dimittam Beniaminum, nam si quid ei adversi acciderit in via, non potero ei superstes vivere, sed dolore oppressus moriar».

60. Sus hijos insisten en llevarle

Postquam consumpti sunt cibi, quos attulerant, Iacobus dixit filiis suis: «Proficiscimini iterum in Aegyptum, ut ematis cibos».

Qui responderunt: «Non possumus adire praefectum Aegypti sine Beniamino: ipse enim iussit illum ad se adduci».

«Cur», inquit pater, «mentionem fecistis de fratre vestro minimo?».

«Ipse», inquiunt, «nos interrogavit an pater viveret an alium fratrem haberemus. Respondimus ad ea, quae sciscitabatur: non potuimus praescire eum dicturum esse: ‘adducite huc fratrem vestrum’».

61. Jacob permite el viaje

Tunc Iudas unus e filiis Iacobi dixit patri: «Committe mihi puerum. Ego illum recipio in fidem meam; ego servabo, ego reducam illum ad te; nisi fecero, huius rei culpa in me residebit. Si voluisses eum statim dimittere, iam secundo huc rediissemus».

Tandem victus pater annuit: «Quoniam necesse est», inquit, «proficiscatur Beniaminus vobiscum; deferte viro munera et duplum pretium, ne forte errore factum sit, ut vobis redderetur prior pecunia».

62. José prepara un gran banquete para sus hermanos

Nuntiatum est Iosepho eosdem viros advenisse, et cum eis parvulum fratrem.

Iussit Iosephus eos introduci domum, et lautum parari convivium.

Illi porro metuebant, ne arguerentur de pecunia, quam in saccis repererant, quare purgaverunt se apud dispensatorem Iosephi.

«Iam semel», inquiunt, «huc venimus. Reversi domum, invenimus pretium frumenti in saccis. Nescimus quonam casu id factum fuerit, sed eamdem pecuniam reportavimus».

Quibus dispensator ait: «Bono animo estote». Deinde adduxit ad illos Simeonem, qui retentus fuerat.

63. José los recibe hospitalariamente

Deinde Iosephus ingressus est in conclave, ubi sui eum fratres exspectabant, qui eum venerati sunt offerentes munera.

Iosephus eos clementer salutavit, interrogavitque: «Salvusne est senex ille, quem vos patrem habetis? Vivitne adhuc?».

Qui responderunt: «Salvus est pater noster, adhuc vivit».

Iosephus autem, coniectis in Beniaminum oculis, dixit: «Iste est fratrer vester minimus, qui domi remanserat apud patrem? Deus sit tibi propitius, fili mi», et abiit festinans, quia commotus erat animus, et lacrimae erumpebant.

64. José ordena esconder su copa de plata en el saco de Benjamín

Iosephus, lota facie regressus, continuit se, et iussit apponi cibos.

Tum distribuit escam unicuique fratrum suorum; sed pars Beniamini erat quintuplo maior quam ceterorum.

Peracto convivio, Iosephus dat negotium dispensatori, ut saccos eorum impleat frumento, pecuniam simul reponat, et insuper scyphum suum argenteum in sacco Beniamini recondat.

Ille fecit diligenter quod iussus fuerat.

65. José envía a su mayordomo ante sus hermanos

Fratres Iosephi sese in viam dederant, necdum procul ab urbe aberant.

Tunc Iosephus vocavit dispensatorem domus suae, eique dixit: «Persequere viros, et cum eos assecutus fueris, illis dicito: ‘Quare iniuriam pro beneficio rependitis? Subripuistis scyphum argenteum, quo dominus meus utitur: improbe fecistis’».

Dispensator mandata Iosephi perfecit; ad eos confestim advolavit, rei indignitatem exposuit.

66. Encuentran la copa en el saco de Benjamín

Fratres Iosephi responderunt dispensatori: «Istud scelus longe a nobis alienum est. Nos, ut tute scis, retulimus bona fide pecuniam repertam in saccis; tantum abest, ut furati simus scyphum domini tui. Apud quem furtum deprehensum fuerit, is morte multetur».

Continuo deponunt saccos et aperiunt, quos ille scrutatus, invenit scyphum in sacco Beniamini.

67. Vuelven a Egipto a rogar a José

Tunc fratres Iosephi maerore oppressi revertuntur in urbem.

Adducti ad Iosephum, sese abiecerunt ad pedes illius.

Quibus ille: «Quomodo», inquit, «potuistis hoc scelus admittere?».

Iudas respondit: «Fateor, res est manifesta, nullam possumus excusationem afferre, nec audemus petere veniam aut sperare: nos omnes erimus servi tui».

«Nequaquam», ait Iosephus, «sed ille, apud quem inventus est scyphus, erit mihi servus; vos autem abite liberi ad patrem vestrum».

68. Judas le pide quedarse como esclavo en lugar de Benjamín

Tunc Iudas accedens propius ad Iosephum: «Te oro», inquit, «domine mi, ut bona cum venia me audias: pater unice diligit puerum; nolebat primo eum dimittere. Non potui id ab eo impetrare nisi postquam spopondi eum tutum ab omni periculo fore; si redierimus ad patrem sine puero, ille maerore confectus morietur. Te oro atque obsecro, ut sinas puerum abire, meque pro eo addicas in servitutem: ego poenam, qua dignus est, mihi sumo, et exsolvam».

69. José se da a conocer a sus hermanos

Interea Iosephus continere se vix poterat, quare iussit Aegyptios adstantes recedere.

Tum flens dixit magna voce: «Ego sum Iosephus. Vivitne adhuc pater meus?».

Non poterant respondere fratres eius nimio timore perturbati.

Quibus ille amice: «Accedite», inquit, «ad me. Ego sum Iosephus frater vester, quem vendidistis mercatoribus euntibus in Aegyptum; nolite timere: Dei providentia id factum est, ut ego saluti vestrae consulerem».

70. José les manda traer a su padre a Egipto

Iosephus haec locutus fratrem suum Beniaminum complexus est, eumque lacrimis conspersit.

Deinde ceteros quoque fratres collacrimans osculatus est.

Tum demum illi cum eo fidenter locuti sunt.

Quibus Iosephus: «Ite», inquit, «properate ad patrem meum, eique nuntiate filium suum vivere, et apud pharaonem plurimum posse: persuadete illi ut in Aegyptum cum omni familia commigret».

71. El faraón le envía regalos y carros a Jacob

Fama de adventu fratris Iosephi ad aures regis pervenit, qui dedit eis munera perferenda ad patrem cum his mandatis: «Adducite huc patrem vestrum et omnem eius familiam, nec multum curetis supellectilem vestram, quia omnia, quae opus erunt vobis, praebiturus sum, et omnes opes Aegypti vestrae erunt».

Misit quoque currus ad vehendum senem et parvulos et mulieres.

72. Los hermanos anuncian al padre que José está vivo

Fratres Iosephi festinantes reversi sunt ad patrem suum, eique nuntiaverunt Iosephum vivere, et principem esse totius Aegypti.

Ad quem nuntium Iacobus, quasi e gravi somno excitatus obstupuit, nec primum filiis rem narrantibus fidem adhibebat; sed postquam vidit plaustra et dona sibi a Iosepho missa, recepit animum, et: «Mihi satis est», inquit, «si vivit adhuc Iosephus meus: ibo et videbo eum antequam moriar».

73. Jacob se pone en camino con toda su familia

Iacobus profectus cum filiis et nepotibus pervenit in Aegyptum, et praemisit Iudam ad Iosephum, ut eum faceret certiorem de adventu suo.

Confestim Iosephus processit obviam patri, quem ut vidit, in collum eius insiliit, et flens flentem complexus est.

Tum Iacobus: «Satis diu vixi», inquit. «Nunc aequo animo moriar, quoniam conspectu tuo frui mihi licuit, et te mihi superstitem relinquo».

74. José anuncia al faraón la llegada de su padre

Iosephus adiit pharaonem, eique nuntiavit patrem suum advenisse.

Constituit etiam quinque e fratribus suis coram rege.

Qui eos interrogavit quidnam operis haberent.

Illi responderunt se esse pastores.

Tum rex dixit Iosepho: «Aegyptus in potestate tua est. Cura ut pater et fratres tui in optimo loco habitent, et si qui sint inter eos gnavi et industri, trade eis curam pecorum meorum».

75. José presenta a su padre al faraón

Iosephus adduxit quoque patrem suum ad pharaonem, qui salutatus a Iacobo, percontatus est ab eo qua esset aetate.

Iacobus respondit regi: «Vixi centum et triginta annos, nec adeptus sum senectutem beatam avorum meorum».

Tum bene precatus regi discessit ab eo.

Iosephus autem patrem et fratres suos collocavit in optima parte Aegypti, eisque omnium rerum abundantiam suppeditavit.

76. Petición de Jacob a su hijo José

Iacobus vixit septem et decem annos, postquam commigrasset in Aegyptum.

Ubi sensit mortem sibi imminere, arcessito Iosepho dixit: «Si me amas, iura te id facturum esse, quod a te petam, scilicet ut ne me sepelias in Aegypto, sed corpus meum transferas ex hac regione, et condas in sepulcro maiorum meorum».

Iosephus autem: «Faciam», inquit, «quod iubes, pater».

«Iura ergo mihi», ait Iacobus, «te certo id facturum esse».

Iosephus iuravit in verba patris.

77. Jacob bendice a los hijos de José

Iosephus adduxit ad patrem duos filios suos Manassem et Ephraimum: posuit Manassem, qui natu maior erat, ad dextram senis, Ephraimum vero minorem, ad sinistram eius.

At Iacobus decussans manus, dextram imposuit Ephraimo, sinistram autem Manassi, et utrique simul bene precatus est.

Quod Iosephus animadvertens aegre tulit, et conatus est manus patris commutare.

At pater restitit, dixitque Iosepho: «Scio, fili mi, scio hunc esse maiorem natu, et illum minorem: id prudens feci».

Ita Iacobus Ephraimum Manassi anteposuit.

78. José hace las exequias a su padre

Ut vidit Iosephus extinctum patrem, ruit super eum flens, et osculatus est eum, luxitque illum diu.

Deinde praecepit medicis ut condirent corpus, et ipse cum fratribus multisque Aegyptiis patrem deportavit in regionem Chanaan.

Ibi funus fecerunt cum magno planctu, et sepelierunt corpus in spelunca, ubi iacebant Abrahamus et Isaacus, reversique sunt in Aegyptum.

79. José tranquiliza a sus hermanos

Post mortem patris timebant fratres Iosephi ne ulcisceretur iniuriam, quam acceperat; miserunt igitur ad illum rogantes nomine patris, ut eam oblivisceretur, sibique condonaret.

Quibus Iosephus respondit: «Non est quod timeatis. Vos quidem malo in me animo fecistis; sed Deus convertit illud in bonum: ego vos alam et familias vestras».

Consolatus est eos plurimis verbis, et leniter cum illis locutus est.

80. Muerte de José

Iosephus vixit annos centum et decem; cumque esset morti proximus, convocavit fratres suos, et illos admonuit se brevi moriturum esse: «Ego», inquit, «iam morior: Deus vos non deseret, sed erit vobis praesidio et deducet vos aliquando ex Aegypto in regionem, quam patribus nostris promisit. Oro vos, atque obtestor, ut illuc ossa mea deportetis».

Deinde placide obiit.

Corpus eius conditum est, et in feretro positum.

---

Termina el contenido correspondiente al Génesis. A partir de aquí, traduciremos directamente, sin análisis sintáctico.

---

Moisés

Tienes un vídeo de los capítulos 81-86 y otro de 87-92.

81. Persecución de los israelitas

Interea posteri Iacobi, seu Hebraei, numero aucti sunt mirum in modum et eorum multitudo crescens in dies metum incutiebat Aegyptiis.

Rex novus solio potitus est, qui Iosephum non viderat, nec merita eius recordabatur.

Is igitur, ut Hebraeos opprimeret, primum illos duris laboribus conficiebat; deinde edixit etiam, ut parvuli eorum recens nati in flumen conicerentur.

82. Nacimiento de Moisés

Mulier Hebraea peperit filium, quem cum videret elegantem, voluit servare.

Quare abscondit eum tribus mensibus, sed cum non posset eum diutius occultare, sumpsit fiscellam scirpeam, quam linivit bitumine ac pice.

Deinde posuit intus infantulum, et exposuit eum inter harundines ripae fluminis.

Habebat secum unam comitem sororem pueri, quam iussit stare procul, ut eventum rei exploraret.

83. Moisés es salvado por la hija del faraón

Mox filia pharaonis venit ad flumen, ut ablueret corpus.

Prospexit fiscellam in harundinibus haerentem, misitque illuc unam e famulabus suis.

Aperta fiscella, cernens parvulum vagientem, miserita est illius: «Iste est», inquit, «unus ex infantibus Hebraeorum».

Tunc soror pueri accedens, «Visne», ait, «ut arcessam mulierem Hebraeam, quae nutriat parvulum?», et tunc vocavit matrem.

Cui filia pharaonis puerum alendum dedit promissa mercede.

Itaque mater nutrivit puerum, et adultum reddidit filiae pharaonis, quae illum adoptavit, et nominavit Moisem, id est, servatum ab aquis.

84. Moisés trata de liberar a los israelitas

Moises iam senex, iubente Deo, adiit pharaonem, eique praecepit nomine Dei, ut dimitteret Hebraeos.

Rex impius renuit parere mandatis Dei.

Moises, ut pharaonis pertinaciam vinceret, multa et stupenda edidit prodigia, quae vocantur plagae Aegypti.

Cum nihilominus pharao in sententia perstaret, Deus interfecit primogenitum eius filium, et omnes primogenitos Aegyptiorum.

Tandem metu victus rex paruit, deditque Hebraeis discedendi facultatem.

85. Los israelitas salen de Egipto

Profecti sunt Hebraei ex Aegypto ad sexcenta milia virorum, praeter parvulos et promiscuum vulgus.

Illis egredientibus praeibat columna nubis interdiu, et columna ignis noctu, quae esset dux viae, nec unquam per quadraginta annos defuit illa columna.

Post paucos dies multitudo Hebraeorum pervenit ad litus maris Rubri, ibique castra posuit.

86. Moisés divide las aguas del mar Rojo

Brevi regem paenituit, quod tot milia hominum dimisisset, et collecto ingenti exercitu, eos persecutus est.

Hebraei, cum vidissent ex una parte se mari interclussos esse, ex altera parte instare pharaonem cum omnibus copiis, magno timore correpti sunt.

Tunc Deus Moisi: «Protende», inquit, «dextram tuam in mare, et divide aquas, ut illae Hebraeis gradientibus iter siccum praebeant».

87. Los hebreos atraviesan las aguas

Fecit Moises quod iusserat Deus: cum teneret manum extensam super mare, aquae divisae sunt, et intumescentes hinc et inde pendebant.

Flavit etiam ventus vehemens, quo exsiccatus est alveus.

Tunc Hebraei ingressi sunt in mare siccum: erat enim aqua tanquam murus a dextra eorum et laeva.

Rex quoque Aegyptius, Hebraeos gradientes insecutus, non dubitavit mare, qua patebat, ingredi cum universo exercitu.

88. Las aguas se tragan a los egipcios

Cum Aegyptii progrederentur in medio mari, Dominus subvertit eorum currus, et deiecit equites.

Metu perculsi Aegyptii coeperunt fugere; at Deus dixit Moisi: «Extende rursus dextram in mare, ut aquae revertantur in locum suum».

Paruit Moises, et statim aquae refluentes obruerunt Aegyptios, et eorum currus, et equites.

Deletus est universus exercitus Pharaonis in mediis fluctibus; nec unus quidem nuntius tantae cladis superfuit.

Sic Deus liberavit Hebraeos ab iniusta servitute Aegyptiorum.

89. Dios alimenta a su pueblo en el desierto

Hebraei, traiecto mari Rubro, diu peragrarunt vastam solitudinem.

Deerat panis; at Deus ipse eos aluit: e caelo per annos quadraginta cecidit cibus, quem appellaverunt manna.

Inerat huic cibo gustus similae cum melle mixtae.

Interdum etiam defuit aqua: at, iubente Deo, Moises percutiebat rupem virga, et continuo erumpebant fontes aquae dulcis.

90. Dios da su ley a Moisés

Mense tertio, postquam Hebraei egressi sunt ex Aegypto, pervenerunt ad monte Sinae.

Ibi Deus dedit eis legem cum apparatu terrifico.

Coeperunt exaudiri tonitrua, micare fulgura: nubes densa operiebat montem, et clangor buccinae vehementius perstrepebat.

Stabat populus prae metu trepidus ad radices montis fumantis.

Deus autem in monte loquebatur e media nube inter fulgura et tonitrua.

91. Principales artículos de la ley

Haec porro sunt verba, quae protulit Deus: «Ego sum Dominus, qui eduxi vos e servitute Aegyptiorum. Non erunt vobis dii alieni; ego unus Deus, et non est alius praeter me. Non usurpabitis nomen Dei vestri temere et sine causa. Sabbato nullum opus facietis. Colite patrem vestrum et matrem vestram. Non occidetis, non adulterabitis, non facietis furtum; non dicetis falsum testimonium adversus proximum vestrum; non concupiscetis rem alterius».

92. Arca de la Alianza; muerte de Moisés

Moises a Deo monitus confici iussit tabernaculum ex pellibus et cortinis pretiosissimis, insuper arcam foederis auro puro vestitam, in qua reposuit tabulas legis divinae.

Cum iam in conspectu haberet terram a Deo promissam, mortuus est vir sapientia et ceteris virtutibus plane admirabilis.

Luxit eum populus diebus triginta.

Successit in locum Moisis Iosue, quem ipse prius designaverat.

🛠️ Conforme vayamos avanzando seguiré publicando el texto. ¡Gracias por la paciencia!

Fuente del texto

Epitome historiae sacrae, de Charles François L’Homond, es una obra en dominio público. Está disponible en diversas fuentes: TheLatinLibrary.com (solo hasta el capítulo 81), CulturaClasica.com (completo, pero con terrible interfaz e incómoda paginación), CercleLatin.org (completo, con títulos en latín y con macrones). En Archive.org existen varias ediciones de originales escaneados, p. ej. esta anglosajona también con macrones y con un útil vocabulario latín-inglés.