«Epitome historiae sacrae», de Lhomond

Epitome historiae sacrae es una obra publicada por Charles François Lhomond (o L’Homond) en 1784. Es, grosso modo, un resumen del Antiguo Testamento en un latín bastante accesible.

Analizaremos sintácticamente, comentaremos y traduciremos cada uno de los capítulos. Al leer, intentaré usar la pronunciación del latín eclesiástico.

1. Dios crea el mundo en seis días

Deus creavit caelum et terram intra sex dies.

Primo die fecit lucem. Secundo die, fecit firmamentum, quod vocavit caelum.

Tertio die coegit aquas in unum locum, et eduxit e terra plantas et arbores.

Quarto die fecit solem et lunam, et stellas.

Quinto die, aves quae volitant in aere, et pisces qui natant in aquis.

Sexto die fecit omnia animantia, postremo hominem, et quievit die septimo.

2. Dios forma el cuerpo de Adán con barro

Deus finxit corpus hominis e limo terrae; dedit illi animam viventem; fecit illum ad similitudinem suam, et nominavit illum Adamum.

Deinde immisit soporem in Adamum et detraxit unam e costis eius dormientis.

Ex ea formavit mulierem, quam dedit sociam Adamo, sicque instituit matrimonium.
Nomen primae mulieris fuit Eva.

3. Dios pone al hombre en el paraíso terrenal

Deus posuit Adamum et Evam in horto amoenissimo, qui solet appellari Paradisus terrestris.

Ingens fluvius irrigabat hortum: erant ibi omnes arbores jucundae adspectu, et fructus gustu suaves.

Inter eas arbor scientiae boni et mali.

Deus dixit homini: utere fructibus omnium arborum Paradisi, praeter fructum arboris scientiae boni et mali; nam si comedas illum fructum, morieris.

4. Adán y Eva desobedecen a Dios

Serpens, qui erat callidissimum omnium animantium, dixit mulieri: cur non comedis fructum istius arboris?

Mulier respondit: Deus id prohibuit. Si tetigerimus illum, moriemur.

Minime, inquit serpens: non moriemini; sed eritis similes Deo, scientes bonum et malum.

Mulier, decepta his verbis, decerpsit fructum et comedit; deinde obtulit viro, qui pariter comedit.

5. Adán y Eva se esconden y se disculpan

Adamus, fugiens conspectum Dei, se abscondit.

Deus vocavit illum: Adame, Adame.

Qui respondit: timui conspectum tuum, et abscondi me.

Cur times, inquit Deus, nisi quia comedisti fructum vetitum?

Adamus respondit: mulier, quam dedisti mihi sociam, porrexit mihi fructum istum, ut ederem.

Dominus dixit mulieri: cur fecisti hoc? Quae respondit: serpens me decepit.

6. Dios maldice a la serpiente y promete venganza

Dominus dixit serpenti: quia decepisti mulierem, eris odiosus et exsecratus inter omnia animantia; reptabis super pectus, et comedes terram.

Inimicitiae erunt inter te et mulierem; ipsa olim conteret caput tuum.

Dixit etiam mulieri: afficiam te multis malis; paries liberos in dolore, et eris in potestate viri.

7. Adán es expulsado del paraíso terrenal

Deinde Deus dixit Adamo: quia gessisti morem uxori tuae, habebis terram infestam; ea fundet tibi spinas et carduos.

Quaeres ex ea victum cum multo labore, donec abeas in terram, e qua ortus es.

Tum eiecit Adamum et Evam ex horto, ut ille coleret terram, et collocavit Angelum, qui praeferebat manu gladium igneum, ut custodiret aditum Paradisi.

8. Caín y Abel, hijos de Adán

Adamus habuit multos liberos, inter quos Caïnus et Abel numerantur; hic fuit pastor, ille agricola.

Uterque obtulit dona Domino: Caïnus quidem fructus terrae; Abel autem, oves egregias.

Dona Abelis placuerunt deo, non autem dona Caïni; quod Caïnus aegre tulit.

Dominus dixit Caïno: cur invides fratri? Si recte facies, recipies mercedem; sin autem male, lues poenam peccati.

9. Abel, muerto por Caín

Caïnus non paruit Deo monenti; dissimulans iram, dixit fratri suo: Age, eamus deambulatum.

Itaque una ambo abierunt foras, et quum essent in agro, Caïnus irruit in Abelem, et interfecit illum.

Deus dixit Caïno: ubi est tuus frater? Caïnus respondit: nescio; num ego sum custos fratris mei?

10. Castigo de Caín

Deus dixit Caïno: Caïne, quid fecisti? Sanguis fratris tui, quem ipse fudisti manu tua, clamat ad me.

Infesta tibi erit terra, quae bibit sanguinem Abelis; quum colueris eam longo et duro labore, nullos feret fructus. Eris vagus in orbe terrarum.

Caïnus, desperans veniam, fugit.

11. Construcción del arca

Postquam numerus hominum crevit, omnia vitia invaluere. Quare offensus Deus statuit perdere hominum genus diluvio.

Attamen pepercit Noëmo et liberis ejus, qui colebant virtutem.

Noëmus, admonitus a Deo, exstruxit ingentem arcam in modum navis; linivit eam bitumine, et in eam induxit par unum omnium avium et animantium.

12. Diluvio, año del mundo 1656

Postquam Noëmus ipse ingressus est in arcam cum conjuge, tribus filiis et totidem nuribus, aquae maris et omnium fontium eruperunt.

Simul pluvia ingens cecidit per quadraginta dies et totidem noctes.

Aqua operuit universam terram, ita ut superaret quindecim cubitis altissimos montes.

Omnia absumpta sunt diluvio; arca autem sublevata aquis fluitabat in alto.

13. Fin del diluvio

Deus immisit ventum vehementem, et sensim aquae imminutae sunt.

Tandem mense undecimo postquam diluvium coeperat, Noemus aperuit fenestram arcae, et emisit corvum, qui non est reversus.

Deinde emisit columbam. Quum ea non invenisset locum ubi poneret pedem, reversa est ad Noëmum, qui extendit manum, et intulit eam in arcam.

Columba rursum emissa attulit in ore suo ramum olivae virentis, quo finis diluvii significabatur.

14. Noé sale del arca

Noëmus egressus est ex arca, postquam ibi inclusus fuerat per annum totum ipse et familia ejus: eduxit secum aves ceteraque animantia.

Tum erexit altare, et obtulit sacrificium Domino. Deus dixit illi: non delebo deinceps genus hominum: ponam arcum meum in nubibus, et erit signum foederis quod facio vobiscum.

Quum obduxero nubes caelo, arcus meus apparebit, et recordabor foederis mei, nec unquam diluvium erit ad perdendum orbem terrarum.

15. Corrupción del género humano

Omnes gentes propagatae sunt a filiis Noëmi. Semus incoluit Asiam; Chamus, Africam; Japhetus, Europam.

Poena diluvii non deterruit homines a vitiis, sed brevi facti sunt pejores quam prius.

Obliti sunt Dei creatoris; adorabant solem et lunam; non verebantur parentes; dicebant mendacium; faciebant fraudem, furtum, homicidium; uno verbo, se contaminabant omnibus flagitiis.

16. Vocación de Abraham, año del mundo 2083

Quidam tamen sancti viri coluerunt veram religionem et virtutem: inter quos fuit Abrahamus e genere Semi.

Deus fecit foedus cum illo his verbis: exi e domo paterna, desere patriam, et pete regionem quam daturus sum posteris tuis: augebo te prole numerosa; eris pater multarum gentium, ac per te omnes orbis nationes erunt bonis cumulatae. Adspice caelum; dinumera stellas, si potes; tua progenies eas aequabit numero.

17. Nacimiento de Isaac

Abrahamus iam senuerat, et Sara eius uxor erat sterilis.

Quibus tamen Deus promisit filium ex eis nasciturum.

Habebis, inquit, filium ex Sara coniuge tua.

Quod audiens Sara risit, nec statim adhibuit fidem promissis Dei, et idcirco reprehensa est a Deo.

Abrahamus autem credidit deo pollicenti.

Et vero, uno post anno, filius natus est Abrahamo, qui vocavit eum Isaacum.

18. Abraham se prepara para inmolar a su hijo

Postquam Isaacus adolevit, deus tentans fidem Abrahami, dixit illi: Abrahame, tolle filium tuum unicum quem amas, et immola eum mihi in monte quem ostendam tibi.

Abrahamus non dubitavit parere Deo iubenti: imposuit ligna Isaaco; ipse vero portabat ignem et gladium.

Quum iter facerent simul, Isaacus dixit patri: mi pater, ecce ligna; sed ubinam est hostia immolanda? Cui Abrahamus: Deus, inquit, sibi providebit hostiam, fili mi.

19. Dios detiene la mano de Abraham

Ubi pervenerunt ambo in locum designatum, Abrahamus exstruxit aram, disposuit ligna, alligavit Isaacum super struem lignorum, deinde arripuit gladium.

Tum angelus clamavit de caelo: Abrahame, contine manum tuam; ne noceas puero. Iam fides tua mihi perspecta est, quum non peperceris filio tuo unico; et ego favebo tibi; remunerabo splendide fidem tuam.

Abrahamus respexit, et vidit arietem haerentem cornibus inter vepres, quem immolavit loco filii.

20. Eliezer, siervo de Abraham, va a buscar una esposa a Isaac

Postea Abrahamus misit servum suum Eliezerem ad cognatos suos qui erant in Mesopotamia, ut inde adduceret uxorem filio suo Isaaco.

Eliezer sumpsit decem camelos domini sui, et profectus est, portans secum munera magnifica, quibus donaret puellam destinatam Isaaco et eius parentes.

Ubi pervenit in Mesopotamiam, constitit cum camelis prope puteum aquae ad vesperum, quo tempore mulieres solebant convenire ad hauriendam aquam.

21. Eliezer pide a Dios que le muestre a la esposa destinada a Isaac

Eliezer oravit Deum his verbis: Domine, Deus Abrahami, fac ut puella quae dabit potum mihi petenti, ea sit quam Isaaco destinas.

Ecce statim Rebecca, virgo eximia pulchritudine, prodiit, gerens urnam humeris; quae descendit ad puteum, et implevit urnam.

Tunc Eliezer progressus obviam puellae: da, inquit, potum mihi. Cui Rebecca: bibe, ait, domine mi; et simul demisit urnam.

Quum ille bibisset, Rebecca obtulit etiam aquam camelis. Hoc indicio cognovit Eliezer quod scire cupiebat.

22. Eliezer pregunta a Rebeca por su familia

Eliezer protulit inaures aureas et armillas, quas dedit Rebeccae. Tum interrogavit illam cuius esset filia, num in domo patris esset locus ad commorandum.

Cui Rebecca respondit: ego sum filia Bathuelis: avus meus est frater Abrahami. Est domi locus ad commorandum amplissmus; est etiam plurimum foeni et palearum ad usum camelorum.

Quod audiens Eliezer egit gratias Deo, qui tribuisset iter prosperum sibi.

23. Eliezer es recibido en casa de Betuel, sobrino de Abraham

Rebecca properavit domum, et narravit matri suae ea quae sibi contigerant.

Labanus, frater Rebeccae, quum audivisset sororem narrantem, adiit hominem, qui stabat ad fontem cum camelis, et compellans eum: ingredere, inquit, domine mi. Cur stas foris? Paravi hospitium tibi et locum camelis.

Dein deduxit eum domum, eique cibum apposuit.

24. Acuerdo respecto a Rebeca

Continuo Eliezer exposuit parentibus Rebeccae causam itineris suscepti, rogavitque ut annuerent postulationi suae.

Qui responderunt: ita voluntas Dei fert; nec possumus Deo obsistere. En Rebecca: proficiscatur tecum, nuptura Isaaco.

Tum Eliezer deprompsit vasa aurea et argentea, vestesque pretiosas, quas dedit Rebeccae; obtulit etiam munera matri eius et fratri, et inierunt convivium.

25. Marcha de Rebeca

Postridie Eliezer surgens mane, dixit parentibus Rebeccae: Herus meus me exspectat; dimittite me, ut redeam ad illum.

Qui responderunt: vocemus puellam, et percontemur eius sententiam.

Quum Rebecca venisset, sciscitati sunt an vellet discedere cum homine. Volo, inquit illa.

Dimiserunt ergo Rebeccam et nutricem illius, precantes ei omnia prospera.

26. Matrimonio de Isaac

Isaacus forte tunc deambulabat rure; vidit camelos venientes. Simul Rebecca, conspicata virum deambulantem, desiluit e camelo, et interrogavit Eliezerem: quis est ille vir?

Eliezer respondit: ipse est herus meus. Illa statim operuit se pallio.

Eliezer narravit Isaaco omnia quae fecerat.

Isaacus introduxit Rebeccam in tabernaculum matris suae, et lenitus est dolor quem capiebat ex morte matris.

27. Esaú vende su primogenitura a Jacob

Rebecca edidit uno partu duos filios, Esaüm et Iacobum. Qui prior editus est pilosus erat, alter vero lenis. Ille fuit venator strenuus, hic autem placidus et simplex moribus.

Quadam die, quum Iacobus sibi paravisset pulmentum ex lentibus, venit Esaüs fessis de via, et dixit fratri: da mihi hoc pulmentum; nam redeo rure exanimatus lassitudine.

Cui Iacobus: dabo, si concedas mihi ius primogeniti.

Faciam libenter, inquit Esaüs. Iura ergo, ait Iacobus.

Esaüs iuravit et vendidit ius suum.

28. Isaac envía a Esaú de caza

Isaacus, qui delectabatur venatione, amabat Esaüm; Iacobus vero erat carior Rebeccae.

Quum Isaacus iam senuisset, et factus esset caecus, vocavit Esaüm: sumito, inquit pharetram, arcum et sagittas; affer mihi et para de venatione pulmentum, ut comedam et apprecer tibi fausta omnia, antequam moriar.

Esaüs itaque profectus est venatum.

29. Rebeca aconseja a Jacob que prevenga a Esaú

Rebecca audierat Isaacum loquentem; vocavit Iacobum, et: afferto, inquit, mihi duos haedos opimos; conficiam pulmentum, quo pater tuus valde delectatur. Appones ei cibum, et bene precabitur tibi.

Iacobus respondit: ego non ausim id facere, mater. Esaüs est pilosus, ego sum lenis; si pater me attrectaverit, succensebit mihi. Ita indignatio patris et damnum mihi evenient pro eius benevolentia.

30. Rebecca hace de comer a Isaac

Rebecca institit: ne timeas, inquit, fili mi. Si quid adversi inde sequatur, id totum sumo mihi. Tu vero ne dubites facere quod iussus es.

Itaque Iacobus abiit, et attulit matri duos haedos. Illa paravit seni cibum quem noverat suavem esse palato eius.

Deinde induit Iacobum vestibus fratris; aptavit pellem haedi manibus eius et collo.

Tum: adi, inquit, patrem tuum, et offer illi escam quam appetit.

31. Isaac bendice a Jacob en vez de a Esaú

Iacobus attulit patri suo escam paratam a matre.

Cui Isaacus dixit: «Quisnam es tu?».

Iacobus respondit: «Ego sum Esaus primogenitus tuus; feci quod iussisti. Surge, et comede de venatione mea».

«Quomodo», ait Isaacus, «potuisti invenire tam cito?».

«Inveni, pater, Deus ita voluit».

Isaacus rursum: «Tunc es Esaus priogenitus meus? Accede propius, ut attrectem te».

Ille accessit ad patrem, qui dixit: «Vox quidem est Iacobi, sed manus sunt Esai».

32. Esaú vuelve y se presenta ante Isaac

Isaacus amplexatus Iacobum anteposuit eum fratri et tribuit illi omnia bona primogeniti.

Non multo post Esaus rediit a venatione, et ipse obtulit patri pulmentum quod paraverat.

Cui Isaacus mirans dixit: «Quis est ergo ille, qui modo attulit mihi cibum, et cui apprecatus sum omnia fausta, tanquam primogenito?».

Quod audiens Esaus edidit magnum clamorem, et implevit domum lamentis.

33. Sale Jacob de casa de sus padres

Esaus ardens ira minabatur morte Iacobo.

Quare Rebecca mater timens dilecto filio suo: «Fuge», inquit, «fili mi; abi ad Labanum avunculum tuum, et commorare apud eum donec ira fratris tui defervescat».

Iacobus dimissus a patre et matre, profectus est in Mesopotamiam.

Iter faciens pervenit ad quemdam locum, ubi fessus de via pernoctavit: supposuit lapidem capiti suo, et obdormivit.

34. Visión de Jacob

Iacobus vidit in somnis scalam, quae innixa terrae pertingebat ad caelum, atque Angelos Dei ascendentes et descendentes.

Audivit Dominum dicentem sibi: «Ego sum Deus patris tui; dabo tibi et posteris tuis terram, cui incubas: noli timere, ego favebo tibi; ero custos tuus, quocumque perrexeris, et reducam te in patriam, ac per te omnes nationes orbis erunt bonis cumulatae».

Iacobus expergefactus adoravit Dominum.

35. Jacob llega a Mesopotamia

Iacobus iter persecutus pervenit in Mesopotamiam: vidit tres pecorum greges prope puteum cubantes; nam ex eo puteo greges solebant adaquari.

Os putei claudebatur ingenti lapide.

Iacobus accessit illuc, et dixit pastoribus: «Fratres, unde estis?».

Qui responderunt: «Ex urbe Haran».

Quos interrogavit iterum: «Nostisne Labanum?».

Dixerunt: «Novimus».

«Valetne?».

«Valet», inquiunt. «Ecce Rachel filia eius venit cum grege suo».

36. Labán lo recibe bien

Dum Iacobus loqueretur cum pastoribus, Rachel filia Labani venit cum pecore paterno, nam ipsa pascebat gregem.

Confestim Iacobus videns cognatam suam amovit lapidem ab ore putei.

«Ego sum», inquit, «filius Rebeccae», et osculatus est eam.

Rachel festinans nuntiavit patri suo, qui agnovit filium sororis suae, deditque ei Rachelem in matrimonium.

37. Jacob vuelve a su patria

Iacobus diu commoratus est apud Labanum: interea mire auxit rem suam, et factus est dives.

Longo post tempore admonitus a Deo rediit in patriam suam.

Extimescebat iram fratris sui. Ut placaret animum eius, praemisit ad eum nuntios, qui offerrent ei munera.

Esaus mitigatus occurrit obviam Iacobo advenienti; insiluit in collum eius, flensque osculatus est eum, nec quidquam illi nocuit.

38. Hijos de Jacob: José es el predilecto

Iacobus habuit duodecim filios, inter quos erat Iosephus. Hunc pater amabat prae ceteris, quia senex genuerat eum.

Dederat illi tunicam textam e filis varii coloris. Quam ob causam Iosephus erat invisus suis fratribus, praesertim postquam narravisset eis duplex somnium, quo futura eius magnitudo portendebatur.

Oderant illum tantopere, ut non possent cum eo loqui.

39. Sueños de José

Haec erant porro Iosephi somnia. «Ligabamus», inquit, «simul manipulos in agro. Ecce manipulus meus surgebat et stabat rectus; vestri autem manipuli circumstantes venerabantur meum. Postea vidi in somnis solem, lunam, et undecim stellas adorantes me».

Cui fratres responderunt: «Quorsum spectant ista somnia? Num tu eris rex noster? Num subiciemur ditioni tuae?».

Fratres igitur invidebant ei, at pater rem tacitus considerabat.

40. Sus hermanos tratan de matarlo

Quadam die cum fratres Iosephi pascerent greges procul, ipse remanserat domi.

Iacobus misit eum ad fratres, ut sciret quomodo se haberent.

Qui videntes Iosephum venientem consilium ceperunt illius occidendi.

«Ecce», inquiebant, «somniator venit. Occidamus illum et proiciamus in puteum; dicemus patri: «fera devoravit Iosephum». Tunc apparebit quid sua illi prosint somnia».

41. El mayor de ellos quiere salvarlo

Ruben, qui erat natu maximus, deterrebat fratres a tanto scelere: «Nolite», inquiebat, «interficere puerum; est enim frater noster: dimittite eum potius in hanc foveam».

Habebat in animo liberare Iosephum ex eorum manibus, et illum extrahere e fovea atque ad patrem reducere.

Re ipsa his verbis deducti sunt ad mitius consilium.

42. Sus hermanos lo venden a unos mercaderes

Ubi Iosephus pervenit ad fratres suos, detraxerunt ei tunicam, qua indutus erat, et detruserunt eum in foveam.

Deinde cum consedissent ad sumendum cibum, conspexerunt mercatores, qui petebant Aegyptum cum camelis portantibus varia aromata.

Venit illis in mentem Iosephum vendere illis mercatoribus.

Qui emerunt Iosephum, eumque duxerunt in Aegyptum.

43. Envían a su padre el vestido de José manchado con la sangre de un cabrito

Tunc fratres Iosephi tinxerunt tunicam eius sanguine haedi, quem occiderant, et miserunt eam ad patrem cum his verbis: «Vide an tunica filii tui sit».

Quam cum agnovisset, pater exclamavit: «Tunica filii mei est: fera pessima devoravit Iosephum».

Deinde scidit vestem, et induit cilicium.

Omnes liberi eius convenerunt, ut lenirent dolorem patris; sed Iacobus noluit accipere consolationem, dixitque: «Ego descendam maerens cum filio meo in sepulcrum».

44. Putifar compra a José

Putiphar Aegyptius emit Iosephum a mercatoribus.

Deus autem favit Putiphari causa Iosephi: omnia ei prospere succedebant.

Quam ob rem Iosephus benigne habitus est ab ero, qui praefecit eum domui suae.

Iosephus ergo administrabat rem familiarem Putipharis: omnia fiebant ad nutum eius, nec Putiphar ullius negotii curam gerebat.

45. José es acusado y metido en la cárcel

Iosephus erat insigni et pulchra facie. Uxor Putipharis eum pelliciebat ad flagitium. Iosephus autem nolebat assentiri improbae mulieri.

Quadam die mulier apprehendit oram pallii eius; at Iosephus reliquit pallium in manibus eius et fugit.

Mulier irata inclamavit servos, et Iosephum accusavit apud virum, qui nimium credulus coniecit Iosephum in carcerem.

🛠️ Conforme vayamos avanzando seguiré publicando el texto. ¡Gracias por la paciencia!

Fuente del texto

Epitome historiae sacrae, de Charles François L’Homond, es una obra en dominio público. Está disponible en diversas fuentes: TheLatinLibrary.com (solo hasta el capítulo 81), CulturaClasica.com (completo, pero con terrible interfaz e incómoda paginación), CercleLatin.org (completo, con títulos en latín y con macrones). En Archive.org existen varias ediciones de originales escaneados, p. ej. esta anglosajona también con macrones y con un útil vocabulario latín-inglés.